Historia

Po trwających blisko 7 lat pracach budowlanych 11 stycznia 1958 roku, w otoczeniu krajobrazu miasta robotniczego, do użytku mieszkańców oddano obiekt o nazwie Dom Kultury Zagłębia.

Przemówieniom nie było końca: Obiekt tego typu należy się Zagłębiu Dąbrowskiemu za jego rewolucyjne tradycje za długoletnią walkę, którą szczyciła się cała klasa robotnicza i międzynarodowy ruch robotniczy. Wykorzystajcie go jak najlepiej. Niech Dom ten służy młodzieży i dzieciom, niech służy całym pokoleniom, by żyły kulturalnie ucząc się budować coraz lepszą Polskę¹.

Tymi słowami zwrócił się do przybyłych na uroczyste otwarcie gości, przecinając wstęgę, inicjator budowy, ówczesny wicepremier i wojewoda śląsko-dąbrowski, późniejszy Przewodniczący Rady Państwa – generał Aleksander Zawadzki.

W 1958 roku w Sali Teatralnej zasiadła więc pierwsza dąbrowska publiczność. Był to moment znaczący nie tylko w historii miasta, ale i całego regionu. Nowo powstały gmach przyciągał uwagę swoją wielkością, kształtem oraz bogatymi wykończeniami charakterystycznymi dla socrealistycznego stylu architektonicznego. Kontrowersje budziła jednak licząca przeszło 60 tysięcy m³ kubatura budynku, ale także, a może przede wszystkim, koszt budowy i wyposażenia, pokryty w dużej mierze ze środków pochodzących z budżetu państwa. Mury nowo budowanego gmachu wzrastały w otoczeniu pól i tworzącego się krajobrazu robotniczego.

Efekt prac inżynierów i budowlańców był jednak imponujący. Nic dziwnego – trzykondygnacyjny, odznaczający się zachowaniem symetrii budynek na wysokich piwnicach, z elewacją z czerwonej cegły oraz piaskowca, z licznymi balkonami, centralizowaną wieżą zdobioną attykami, z poddaszem w postaci korony, usytuowany na Placu Wolności, zdecydowanie można określić mianem monumentalnego. Wnętrza z kolei – okazałe, w dużej mierze wykończone marmurem korytarze, z licznymi kolumnami i bogatą ornamentyką. Sale zdobione pokaźnymi lustrami, ręcznie malowanymi kaflami (majolika) oraz boazerią, nadające poszczególnym pomieszczeniom unikalny charakter. Budynek od razu stał się symbolem i wizytówką oraz na stałe wpisał się w krajobraz miasta. Powstanie Pałacu Kultury miało ogromny wpływ na rozwój przyszłego centrum Dąbrowy Górniczej.

Nie obyło się jednak bez krytycznych uwag. Architektowi Zbigniewowi Rzepeckiemu – autorowi projektu – zarzucano przede wszystkim bezużyteczność zbyt okazałych korytarzy, które miały stanowić zmarnotrawioną przestrzeń uniemożliwiającą wykorzystanie jej w celach dydaktycznych. Ponadto wciąż konieczne było przeprowadzanie kolejnych remontów.

Mimo nieprzychylnych opinii i wszelkich przeciwności, 22 listopada 1979 budynek jako Pałac Kultury Zagłębia został wpisany do Krajowego Rejestru Zabytków. W uzasadnieniu czytamy: Obiekt jest wybitnym przykładem socrealistycznej architektury w Polsce Ludowej².

W latach swojej działalności Pałac Kultury Zagłębia wielokrotnie zmieniał nazwę. Choć tuż po otwarciu Instytucja została ochrzczona mianem Domu Kultury Zagłębia, od początku budynek intuicyjnie określano mianem pałacu. Gdy na plac budowy przywieziono pierwsze strzegomskie marmury, dało się słyszeć komentarze: Oto pałac nam budują, prawdziwy pałac!³.

Tak okazały gmach szybko stał się siedzibą licznych inicjatyw m.in. prowadzonych pod skrzydłami Amatorskiego Ruchu Artystycznego. Działały tu: Amatorski Klub Filmowy Zagłębie, Teatr Forum, a także liczne kluby zainteresowań oraz zespoły muzyczne. W Pałacu Kultury od 1958 roku mieściła się także siedziba Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Hugona Kołłątaja – jednej z najstarszych placówek kulturalnych Zagłębia. Bibliotekę utworzono w 1906. Jej księgozbiór po II Wojnie Światowej był imponujący, a liczba czytelników z roku na rok rosła.

Przeszło 30 lat istnienia Pałacu Kultury Zagłębia wiązało się nierozerwalnie z ustrojem komunistycznym, czego odzwierciedlenie odnajdziemy w repertuarze oraz tematyce eksponowanych wystaw i scenicznych wydarzeń kulturalnych. Galeria i korytarze Pałacu Kultury były miejscem ekspozycji tzw. wystaw o dużym ładunku ideowo-wychowawczym⁴, takich jak: „Związek Radziecki Dzisiaj”, „Dzierżyński – Rewolucja – Socjalizm”, „Osiągnięcia Gospodarcze ZSRR”, „Osiągnięcia zakładów pracy w XX-leciu PRL”, „Największe dokonania przemysłu NRD”. Pałac był też siedzibą klubu Przyjaźń pielęgnującego stosunki polsko-radzieckie.

Począwszy od 1960, w Pałacu Kultury Zagłębia funkcjonował jeden z najstarszych i najbardziej utytułowanych klubów filmowych w Polsce – Amatorski Klub Filmowy Zagłębie. Jego powstanie to w dużej mierze odzwierciedlenie fascynacji polską szkołą filmową, czyli kinem Andrzeja Wajdy, Kazimierza Kutza, Jerzego Kawalerowicza, Wojciecha Hasa.

Klub był patronem założonego w 1972 Dyskusyjnego Klubu Filmowego Kadr. Filmy prezentowane w DKF należały do najsłynniejszych dzieł kinematografii, a dzięki współpracy z filmoteką polską, uczestnicy seansów mieli możliwość dotarcia do cennych archiwalnych produkcji kinowych. Było to miejsce spotkań i długich rozmów o sztuce filmowej, także z wybitnymi postaciami polskiego kina. Wśród licznych osobistości, które odwiedziły Dyskusyjny Klub Filmowy wymienić można Gustawa Holoubka i Agnieszkę Holland.

Od października 2007 w Pałacu Kultury Zagłębia funkcjonuje Kino Studyjne KADR.

Począwszy od 1964, w Pałacu Kultury Zagłębia mieściło się także Muzeum Historii Ruchów Robotniczych im. Aleksandra Zawadzkiego prezentujące liczne pamiątki po generale, obrazujące jego drogę od górnika kopalni „Paryż” do działacza politycznego o najwyższych godnościach państwowych.

Koniec lat 60. oraz lata 70. były okresem przełomowym w dziejach instytucji. Za sprawą licznych remontów i adaptacji pomieszczeń, możliwym stało się utworzenie nowych klubów.

W 1969 w salach dawnej kawiarni utworzono młodzieżowy Klub Agora. Był on organizatorem m.in. spotkań z ciekawymi ludźmi (olimpijczykami, działaczami społeczno-politycznymi, zespołami muzycznymi), bali dla samotnych i zakochanych czy tzw. wieczornic artystycznych, wieczorków muzycznych i występów kabaretowych. Ponadto odbywały się tu dyskoteki oraz zajęcia świetlicowe.

W 1972, dzięki odpowiedniemu zagospodarowaniu sali gimnastycznej na parterze, powstał Klub Przy Samowarze. Skupiał on dorosłych w sekcji szachowej i brydżowej, a od września 1975 funkcjonował w nim także Klub Seniora. Renciści i emeryci w każdą środę mieli okazję uczestniczyć w imprezach teatralnych, muzycznych i estradowych odbywających się w sali teatralnej lub skorzystać z porad prawnych i lekarskich, albo pobawić się na wieczorkach tanecznych.

Dodatkowo w ramach aktywności PKZ funkcjonowały i funkcjonują do dziś zespoły amatorskie i koła zainteresowań zarówno dla dzieci, jak i dorosłych. Pałac był też miejscem zabaw, seansów filmowych, organizował ferie zimowe, podczas których dzieci i młodzież mogły korzystać z lodowiska lub też jeździć na sankach.

Na przełomie 1970/1971 Pałac Kultury Zagłębia objął patronat nad Polskim Towarzystwem Miłośników Astronomii. W latach 1983–1987 członkowie zrzeszeni w Towarzystwie Obserwatorów Słońca dokonali 17423 obserwacji! Dorobek i osiągnięcia naukowe podopiecznych Wacława Szymańskiego doceniano nie tylko w Polsce, ale i za granicą.

Funkcjonował tu także Klub dla Narzeczonych, czyli powstały w porozumieniu z miejscowym Urzędem Stanu Cywilnego cykl wykładów psychologiczno-socjologicznych o małżeństwie i rodzinie, połączonych z kursami umiejętności praktycznych, na przykład przewijania i kąpania niemowląt.

Klub Miłośników Psychotroniki (od 1982), którego ideą była fascynacja człowiekiem oraz dbałość o ochronę środowiska⁵. Klub organizował liczne spotkania tematyczne m.in. „Sztuka opanowania siebie – ćwiczenia siły woli”, „Charakterystyka ścieżek w nowoczesnej jodze”, „Wegetarianizm”, „Praca różdżkami i wahadełkami”, „Energia piramid i jej zastosowanie w życiu”, „Hipnoza jako zjawisko i jej zastosowanie”⁶. Udział w spotkaniach był otwarty dla wszystkich, nawet największych sceptyków.

Organizowane były liczne wydarzenia kulturalne m.in. Literacki Hyde Park im. Gustawa Morcinka oraz Turniej Poezji Śpiewanej. Pod patronatem Ministerstwa Kultury i Sztuki, w latach 1973–2006 odbywał się tu, zainspirowany dorobkiem Teatru Forum, coroczny ogólnopolski prestiżowy przegląd amatorskich teatrów alternatywnych pod nazwą Barbórkowe Spotkania Teatralne.

1 września 1991 Pałac Kultury Zagłębia stał się siedzibą Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia im. Michała Spisaka. We wschodnim skrzydle budynku uczniowie kształcili się w zakresie gry na fortepianie, skrzypcach, wiolonczeli, instrumentach dętych i perkusyjnych. Odbywały się tu także zajęcia z rytmiki. Sala Kameralna, zwana lustrzaną, była miejscem licznych występów uczniów prezentujących swoje umiejętności. W latach 2004–2007 w działała tu Zagłębiowska Scena Muzyczna. Jej pomysłodawcą był ówczesny Prezydent Dąbrowy Górniczej – Jerzy Talkowski.

Przez lata estrada Pałacu Kultury Zagłębia gościła wybitnych artystów z całej Polski. Zorganizowano tysiące spektakli teatralnych, koncertów, recitali, oper, operetek oraz wystaw malarskich i fotograficznych. Gościli tu aktorzy największych scen teatralnych z całej Polski. Na kartach kronik swoje wpisy pozostawili m.in.: Sławomir Mrożek, Tadeusz Różewicz, Wojciech Kilar, Krystyna Prońko, Anna Jantar, Krystyna Janda, Czesław Niemen czy Hanka Bielicka.

Na lata 2011–2014 przypadł okres generalnego remontu budynku Pałacu Kultury Zagłębia. Mimo że zabytkowy obiekt na czas renowacji stał się placem budowy, instytucja nie zawiesiła swojej działalności, którą prowadziła w byłej siedzibie Szkoły Muzycznej przy ul. Wojska Polskiego.

Po remoncie budynek Pałacu Kultury Zagłębia na nowo stał się tętniącym życiem kulturalnym sercem Zagłębia Dąbrowskiego. To centrum kultury, działające nieprzerwanie od 1958, przyczyniło się w dużym stopniu do promocji i rozwoju miasta oraz całego regionu. Pałac Kultury Zagłębia zapewnienia rozrywkę mieszkańcom Dąbrowy Górniczej i okolic, a także stwarza liczne możliwości rozwijania umiejętności, spędzania wolnego czasu i realizowania swoich pasji.

¹ Kronika Pałacu Kultury Zagłębia, archiwum PKZ.

² Dokument Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, decyzja o wpisaniu Pałacu Kultury Zagłębia do Krajowego Rejestru Zabytków, archiwum PKZ.

³ Pałac Kultury Zagłębia „Nasza działalność 1983–1987”, Dąbrowa Górnicza 1988, s. 84.

⁴ Pałac Kultury Zagłębia, Dąbrowa Górnicza 1979.

⁵ Pałac Kultury Zagłębia „Nasza działalność 1983–1987”, Dąbrowa Górnicza 1988, s. 64–65.

⁶ Pałac Kultury Zagłębia „Nasza działalność 1983–1987”, Dąbrowa Górnicza 1988, s. 65.